Osmanlı Nüfus Sayımı'na göre 17 bin Ermeni'nin yaşadığı "Adapazarı Kazası". Ermeni nüfus kaza merkezi olan "Adapazarı"nda yoğunlaşmıştı. Toplam 24 bin kadar olan şehir nüfusunun yarısına yakını "Protestan Ermeni". Ermeniler; o dönemin şehir merkezini oluşturan mahallelerin içinde "Nemçeler" ( bir başka isimlendirme ile Necişler ) başta olmak üzere, "Kurtuluş", "Malacılar"ve "Gazeller"de yoğun olarak ikamet ediyorlardı. 1902'de şehir merkezinde dört Ermeni Kilisesi bulunuyordu. Tabii ki; her kilisenin bağlı bölgesindeki kızlar ve erkekler için birer okul. Örneğin; "Nemçeler Mahallesi"nde bulunan "Surp Garabed Kilisesi"nin etrafında yaşayan Ermeni nüfusun fazlalığı nedeni ile "Nersesyan Mektebi" ve "Santukhdyan Mektebi" adı ile iki okul bulunuyordu. "Malacılar Mahallesi"nde ibadetlerine açık bulunan "Surp Hıreşdagabed Kilisesi" ve "Aramyam Mektebi" ile ""Kayianyan Mektebi" kurulu idi. Müslüman yerleşik halkın yanı sıra ağırlıklı Gregoryen Ermenilerin de yaşadığı "Kurtuluş Mahallesi"nde kurulu "Surp Kirkor Lusavoriç Kilisesi" yakınlarında da "Rupinyan Mektebi" ve hemen birkaç sokak arkasında da "Hıripsimyan Mektebi". Gazeller'deki kilise, dönemin "Adapazarı'nın en büyük kilisesi". Ermenilerin "pazar ayini"nde tercih ettikleri kilise durumunda , "Surp İstepanos Kilisesi". Bu kilisenin kurulu bulunduğu Gazeller Mahallesi'nde ki Ermeni nüfusun çokluğundan olsa gerektir ki; "Mesrobyan Mektebi" en büyük okuldur, yanında bulunan "Nunyan Mektebi" de onun büyüklüğünde eğitim merkezi olarak faaliyetini yapmaktadır. Adapazarı kazasının şehir merkezini oluşturan "Adapazarı"ndan sonra Ermeniler'in en fazla ve yoğun olarak yaşadığı yer Sapanca idi. Sapanca, kendi adı ile anılan gölün kıyısında kurulu bir "nahiye merkezi" olup burada bin kadar Ermeni yaşıyordu. Nahiye merkezinin bulunduğu bugünkü terminal binasının bulunduğu arka mahallede "Surp Asdvaadzadzin Kilisesi" bulunurken burada yaşayan eğitim çağındaki öğrencileri devam ettikleri okulun adı "Aramyam Mektebi" olurken nahiyedeki Ermenilerin ipekböcekçiliği başta olmak üzere el zanaat işleri dökümcülük, demircilik ile meyve üretimi ile geçimlerini sağlıyorlardı. Ermenilerin bir başka yaşadığı Adapazarı kazası bağlısı nahiye "Hendek"te kurulu "Hayots Küğ"(-Türkçe karşılığı Ermeniköy olan bu köyün günümüzde neresi olduğu tespit edilememiştir)'de "Surp Kirkor Lusavoriç Kilisesi" ve bir ilkokul bulunurken bağlı köylerden "Hoviv"(-Türkçe karşılığı Çobanyatağı'nda "Surp Garabed Kilisesi" ve hemen yanı başında "Vahanyan Mektebi"; Çukurköy'de "Surp Asdvaadzadzin Kilisesi", "Keğam" ( bu köyün günümüzde neresi olduğu tespit edilememiştir)'da "Surp Hovhannes Kilisesi" ve "Hovhannes Mektebi"; "Aram" (-Türkçe karşılığı Kızılcık Köyü'nde ) "Surp İstepanos Kilisesi" yanında da "Aramyam Mektebi"; Fındıklı'da "Surp Kirkor Lusavoriç Kilisesi" ve "Mesrobyan Mektebi"; Ferizli'de "Surp Asdvaadzadzin Kilisesi" ile "Rupinyan Mektebi"; Damlık'ta "Surp İstepanos Kilisesi" yanında da "İstepannosyan Mektebi"; elliye yakın "Poşa" namı ile bilinen ve tanımlanan Çingene Ermenilerinin yaşadığı belirtilen Damlık Yeniköy'ünde "Surp Garabed Kilisesi" ve hemen yanı başında "Yeğiyayan Mektebi"; Elmalı Köyü'nde "Surp Kirkor Lusavoriç Kilisesi" ve "Lusavoriçyan Mektebi"; Koğukpelit'te "Surp Keğamyan Kilisesi" ve "Keğamyan Mektebi"; Bıçkıköy'de "Zakaryan Kilisesi" yanında da "Zakaryanyan Mektebi" . 1902–1912 yılları arasında 18 Ermeni Kilisesi ve 21 Ermeni Okulu. Kiliselerin çoğunun adı ya "Surp Asdvaadzadzin Kilisesi", ya "Surp Hıreşdagabed Kilisesi",ya "Surp İstepanos Kilisesi" ya da "Surp Kirkor Lusavoriç Kilisesi". Okullarının adı ya "Rupinyan Mektebi- Hıripsimyan Mektebi" ya "Aramyam Mektebi - Kayianyan Mektebi" ya da "Hovhannes Mektebi"ve de "Zakaryanyan Mektebi". Her ne olursa olsun. Bütün bunlar "Adapazarı Ermeni Kilisesi" ve Her birinin yerlerini eğer bileniniz varsa görüşmek ve dinlemek istiyorum, tabii belgeleri ile birlikte. Hayırlı ve mutlu pazarlarınız olsun.